Bir önceki gözlem gecemde Akyıldız (Sirius) fotoğrafı çekmek için beklerken o gece için yalnızca çektiğim İkizlerevi (Betelgeuse) fotoğrafı ile yetinmek zorunda kalmıştım. Elbette hemen pes etmeyecektim, 15.10.2020 tarihinde bu defa Akyıldız'ın fotoğrafını çektim (52.1).
52.1. Çektiğim Akyıldız (Sirius) fotoğrafı.
İkizlerevi (Betelgeuse) ve Akrep Yüreği (Antares) yıldızlarının Türk mitolojisiyle ilişkilerine dair bulgularımı önceki yazımda paylaşmıştım. Bu araştırmalarım sırasında Akyıldız üzerine de birçok bilgi edindim.
52.2. Akyıldız (Sirius) çift yıldız sisteminin Hubble Teleskobu ile elde edilmiş fotoğrafı [1].
Akyıldız (Sirius), gökyüzündeki en parlak yıldızdır. Çıplak göze tek başına parlak bir yıldız gibi gözükse de Akyıldız'ın bulunduğu konumda ortak kütle merkezinde yörüngesi olan iki yıldız bulunmaktadır. Friedrich Bessel (1784-1846) yaptığı hesaplar ile 1844 yılında Sirius'un bir çift yıldız sistemi olması gerektiğini göstermiş, Alvan Clark (1804-1877) ise yaptığı gözlemler ile bunu ispatlamıştır. Günümüzde bu çift yıldız sisteminin Hubble teleskobu ile fotoğrafı çekilebilmiştir. İki yıldızın boyutu arasında fotoğrafta göründüğü gibi bir boyut farkı bulunmamaktadır. Fotoğrafta görülen büyüklük farklı poz süresinden kaynaklanmıştır (52.2) [2].
Mitolojinin yalnızca eski bir anlatım dili olduğunu savunan Miller, "karşılaştırmalı mitoloji" yaklaşımını geçmişi anlamak için bir yöntem olarak önermiştir [3]. Öyleyse, bu yöntemi kullanarak, özellikle Türk mitolojisindeki yerini anlayabilmek için, önce başka medeniyetlerin mitolojilerinde ve tarihlerinde Akyıldız'a nasıl bir anlam yüklenmiştir ona bakmak gerekir.
52.3. Kutsal toprakların bekçisi Anubis ve ona tapan iki kişi bir taş kabartmada gösteriliyor [4].
Antik Mısır'da köpek suratılı Anubis (52.3) ile Akyıldız (Sirius), Osiris ile İkizlerevi (Betelgeuse), Set ile Akrep Yüreği (Antares) yıldızları özdeşleştirilirdi. Bu eşleştirmeyi anlamlandırabilmek için Antik Mısır mitolojisini biraz incelemeliyiz [5].
Antik Mısır'da, Osiris (52.4), iyiliği, aydınlığı, baharı, verimli toprakları, bereketi, kardeşi Set ise, kötülüğü, zorluğu, karanlığı temsil eder. Set, öz kardeşi ve Isis'in eşi olan Osiris'i öldürür ve Osiris'in vücudunu parçalara bölerek Nil nehrine atar. Ardından Güneş'i temsil eden yeğeni Horus ile taht kavgasına girişir [5, 6].
52.4. Osiris, verimli bahçesinde, tahtında oturuyor [6].
Osiris için ağlayan Isis'in gözyaşları ile Nil nehrinin sularının yükseldiğine inanılırdı. Isis, Nil nehrinin suları yükselmeye başlayınca Osiris'in vücudunu tekrar bir araya getirir. Kış gün dönümünde dirilen Osiris, nihayet tahtı kardeşi Set'ten geri alırdı. Set ise lanetli ruhların toplandığı yer altı diyarına giderek oranın başına geçerdi [5, 6]. Anubis ile özdeşleştirilen Akyıldız, Nil nehrinin suları yükselmeden birkaç gün önce ufuktan Güneş'le birlikte doğardı. Akyıldız, güneşle doğarak (heliacal) mevsim geçişini haber verirken, Anubis gökte yer alan öteki dünyanın kapısında bekçi olarak yer alırdı. Kimi araştırmacılar, Akyıldız'ın Güneş'le birlikte doğduğu bu günün Antik Mısır'da yılbaşı kabul edildiğini düşünmüşlerdir [7].
Antik Yunan - ve isimler dışında pek bir fark olmadan Antik Roma - mitolojilerinde ise, Akyıldız'ın da dahil olduğu Büyük Köpek (Canis Major) Takımyıldızı, Avcı (Orion) Takımyıldızı ile ilişkilendirilir, Büyük Köpek, Avcı'nın sadık köpeği Laelaps olarak betimlenirdi. Yunan mitolojisinde, Avcı, Artemis'e aşıktır. Artemis'in kardeşi Apollo ise bu birlikteliği onaylamaz. Avcı'ya engel olmak için ona dev bir akrep gönderir. Akrebin Avcı'yı sokmasıyla Avcı hayatını kaybeder [8].
52.5. Herkül, Hades'in Ölüler Diyarı kapısında Kerberos ile mücadele ediyor [9].
Büyük Köpek bir başka Antik Yunan mitolojik hikayesinde sahibiyle ava çıktığı sırada yanlışlıkla Artemis'in yıkandığı bölgeye girer. Bunun üzerine Artemis onu öldürür. Bu hikayede, Akyıldız, sonrasında Kerberos (Cerberus) adıyla cehennemin kapısında nöbet tutan üç kafalı köpek olarak anılır [7]. Akyıldız ile ilişkili duyduğumuz bir diğer Antik Yunan mitolojik hikayesinde ise Herkül, kendisine verilen on iki görevi yerine getirirken Kerberos'u öldürür (52.5) [10].
52.6. Avcı'nın batı ufkundan kış gün dönümünde batışında Sirius öne geçiyor.
Tüm bu mitolojik hikayelerde anlatılan olaylar mevsimsel gök olayları ile ilişkilendirilebilir. Akyıldız (Sirius), en uzun gecenin yaşandığı tarih olan kış gün dönümünde (21 Aralık tarihinde) İkizlerevi (Betelgeuse) yıldızından önce batarak ona öncülük etmiş olur (52.6). Antik Mısır'da bu fenomen, Anubis'in ölüleri yer altı dünyasına götürmesi olarak yorumlanmıştır. Antik Yunan'da ise Cerberus'un Hades'in yer altı cehennemi kapısında nöbet tutması ile temsil edilir.
52.7. Ağustos'un ilk günlerinden itibaren Güneş'in doğuşundan hemen önce Büyük Köpek Takımyıldızı, Avcı Takımyıldızını kovalamaya başlar.
Gökyüzünde Büyük Köpek (Canis Major), Avcı (Orion) Takımyıldızı'nı takip ediyor gibi görünür (52.7). Bu nedenle, Akyıldız, Antik Yunan'da da sıkça köpek figürü ile ilişkilendirilir. Hades'in ölüler diyarı kapısında duran üç başlı köpek Kerberos (Cerberus) ile de ayrıca Akyıldız ilişkisi kurulmaktadır.
Akyıldız'ın kış gün dönümünde ve şafak yükselişinde İkizlerevi ile olan ilişkisini anlaşılır bir biçimde ortaya koyduğumu düşünüyorum. Akrep Takımyıldızı (veya Akrep Yüreği yıldızı) kış gün dönümü şafak yükselişini incelediğimde ise Kuğu Takımyıldızı'nın (veya Deneb yıldızının) ona eşlik ettiğini görerek büyük bir şaşkınlık yaşadım (52.8). Ejderha Takımyıldızı (veya Akrep Yüreği yıldızı) ile Oğuz Kağan'ın temsil edildiğini düşündüğüm için bu birlikteliğin çok önemli olacağını daha o an fark ettim.
52.8. Kış gün dönümünde Akrep ve Kuğu'nun şafak yükselişi.
Kuzey yarım kürede yıldızlarla dolu bir yaz gecesinde gökyüzüne baktığınızda tam tepenizde Kuğu Takımyıldızını diğer yıldız gruplarına kıyasla kolaylıkla tepenizde uçan devasa bir kuş figürüne benzetebilirsiniz. Elbette bu mevsimdeki en önemli tarihe - yaz gün dönümüne - bakmam gerektiğini anlamıştım. Gökyüzünün bu tarihlerdeki bilgisayar modelini açmadan önce neyle karşılaşacağımı artık tahmin ediyordum. Gene de bu tahminimi doğruladığım anda hissettiğim mutluluğu tarif etmek zor. Kuğu Takımyıldızı, yaz gün dönümü gecesinde, gökyüzünün tam ortasında, en tepede yer alıyor, ufka - yeryüzüne - yakın konumda olan Akrep Takımyıldızı'na eşlik ediyordu (52.9).
52.9. Kuğu Takımyıldızı yaz gün dönümünde, göğün zirvesinde, Akrep ile birlikte gökyüzünde.
Oğuz Kağan Destanı'nda, Oğuz Kağan'ın ilk eşi, Gökçe Hatun, gökyüzünden yere inen bir yıldız olarak ilk defa karşımıza çıkar [11, 12]. Alp Er Tonga'nın kızının adı Kaz'dır. Orhun alfabesi ile yazılmış Türkçe bir kehanet kitabı olan Irk Bitig'de ise, kuğu, ava çıkan ve yolda atı kaybolup zor duruma düşen bir adama yardım eder. Kuğu, onu kanatları üstüne oturtup, anne ve babasının yanına götürür [13]. Türk kültüründe turna, kartal, saksağan ve daha birçok kuş türü ve genel olarak kuşların özel bir yeri olduğu aşikardır [13, 14]. Orta Asya'da Türk tarihi ile ilişkilendirilen birçok alanda, kuş figürü içeren kaya resimleri bulunmuştur [15].
Türklerin Sibirya ve Altay'da yaşadıkları şehirlerinde veya yurtlarında, tepesinde ağaçtan yontulmuş bir kuş figürü olan sırıklar bulunduğu bilinmektedir. Bu sırığın tepesinde yer alan kuş, genelde, "Öksökö" adı verilen çift başlı kartal olurdu. Onlara göre bu sırık, "Göğün direği", tepesindeki çift başlı kartal da "Gök kuşu" idi. Elbette onlar bu sırığı "Hayat Ağacı" temsili olarak dikiyor, sırığın göğe, Kutup (Demir Kazık) yıldızına kadar uzandığını ve böylece sırığın tepesindeki kuşun da gökteki "Büyük Kartal" ile buluştuğuna inanıyorlardı [13]. Hayat ağacı sembolüne çok eski çağlardan itibaren hemen her kültürde ve coğrafyada, benzer sembolik anlamı taşır bir biçimde rastlanmaktadır. İskandinav mitolojisinde yer alan Yggdrasil buna çarpıcı bir örnektir (52.10).
52.10. Yggdrasil, The Mundane Tree tablosu [16].
Bu ilişkilerden tahmin ediyorum ki Kutup (Demir Kazık/Polaris) yıldızı üzerine denk geldiğini kabul edebileceğimiz dünyanın dönüş ekseni, hayat ağacı ile temsil ediliyordu. Tıpkı bir ağacın gölgesinde uzanıp yapraklarına baktığınızda gördüğünüz manzara gibi, tüm gökyüzünü örten yıldızlar bu ağacın yaprakları, takımyıldızlar ise bu ağacın dalları olarak düşünülüyor olmalıydı. Öyleyse bu ağacın tepesindeki kuş da bugünkü adıyla Kuğu (Cygnus) Takımyıldızı olmalıdır.
İlhanlı devleti hükümdarı Olcaytu tarafından M.S. 1310 yılında yaptırılmış olan Erzurum'daki Yakutiye Medresesi girişinde de hayat ağacı, çift başlı kartal ve iki aslan motifi bulunmaktadır (52.11). Burada yer alan bu sembollerden yola çıkarak Eski Türk kültürü evrensel dikotomi kozmolojisi ve gök cisimleri arasında bir bağ kurulabilir. Çift başlı kartal ile Kuğu takımyıldızı (veya Deneb yıldızı), hayat ağacı ile dünyanın dönüş ekseni ve Kutup yıldızı, altta yer alan iki pars ile de İkizlerevi ve Akrep Yüreği yıldızları temsil ediliyor olmalıdır.
52.11. Erzurum, Yakutiye Medresesi [17].
Eğer buraya kadar anlattıklarımı takip edebildiyseniz sanırım tüm önerilerimi nasıl toparlayacağımı da tahmin edebilirsiniz. Oğuz Kağan destanı, mitolojik ve kozmolojik içeriği ile bugüne kadar birçok makalede incelenmiş ve tartışılmıştır. Fakat astronomi ile ilişkisi üzerine detaylı bir incelemeye yerli veya yabancı kaynaklarda rastlamadım. Bu çalışmanın birinci bölümünde tarif ettiğim, kış gün dönümünde gerçekleşen İkizlerevi (Avcı/Kaplan Takımyıldızı) ve Akrep Yüreği (Akrep/Ejder Takımyıldızı) karşılaşması ile bu ikinci bölümde bu karşılaşmaya eşlik eden Akyıldız (Büyük Köpek Takımyıldızı) ve Deneb (Kuğu Takımyıldızı) dahil edildiğinde Oğuz Kağan Destanı içeriğinde bulduğum alegorileri aşağıda yazıyorum.
- Oğuz Kağan'ın doğumunu bir kabus içerisinde müjdeleyen kurt ve dolunay sembolleri / Kış gün dönümü öncesi son dolunay ile yeni döngü (veya yıl) başlangıcı müjdelenir. Akyıldız, önceki dönemi simgeleyen İkizlerevi'nin batı ufkundan batışına yol göstererek artık en uzun geceye gelindiğini, gecelerin kısalacağını, gündüzlerin uzayacağını bildirir.
- Oğuz Kağan'ın doğumu / Kış gün dönümünde, Akrep Yüreği'nin Güneş'le birlikte şafak doğuşu, İkizlerevi'nin ise batışıdır.
- Oğuz Kağan'ın eşi Gökçe Hatun ile karşılaşması / Yaz gün dönümünde gökyüzünde en tepede Kuğu Takımyıldızı'nın yer alması ve gece gökyüzünde ufka (yere) yakın konumdaki Akrep Yüreği'ne eşlik etmesidir.
- Kara Kağan'ın (Baba) öldürülmesi, Oğuz Kağan'ın (Oğul) iktidara gelişi / Kış gün dönümünde, Akrep Yüreği'nin Güneş'le birlikte şafak doğuşu, İkizlerevi'nin ise batışıdır.
- Kurdun Oğuz Kağan'a yol göstermesi / Büyük Köpek Takımyıldızı'nın Ağustos ayı başında şafak yükselişini gerçekleştirmesi, Akyıldız'ın gece gökyüzünde bu tarihten sonraki gecelerde her defasında daha çok ilerlemesidir.
Gökçe Hatun'un doğum yapması, Oğuz Kağan'ın Yerce Hatun ile karşılaşması, Yerce Hatun'un doğum yapması, Kara Kağan'ın ikinci evliliğini yapması ve daha başka örnekler bu döngü içerisinde incelenebilir. Tüm bu kurduğum bağlantıların, Oğuz Kağan Destanı'nda yer alan detaylarla, Türklerin yaşadıkları yerlerden elde edilen arkeolojik buluntularla, Selçuklu mimarisinde yer alan motiflerle, diğer milletlere ait mitolojik hikayelerin içerikleri ile tesadüf olamayacak bir biçimde uyumlu olduklarını düşünüyorum.
Konumunuzu, yönünüzü ve zamanı bilmeden Orta Asya'nın uçsuz bucaksız bozkırlarında kaybolmamanız içten bile değil. Tüm bu yıldızları, gök olayları takvimini, gök cisimlerinin hangi tarihte ve ne yönde, birbirlerine göre hangi konumda olduklarını ezberlemeniz, daha da ötesi, bu bilgileri doğru bir biçimde aklınızda tutmanız hayati bir öneme sahip olmalıdır. Bu konuya ilişkin vurgulamak istediğim ikinci önerim de işte bu bakış açısıyla ilişkilidir:
Oğuz Kağan Destanı, özünde, ahlaki ve felsefi bir sistemi kurgulamak görevine sahip olduğu kadar içeriğini doğru anlayan dinleyicileri için konum ve yön bulmaya yarayan son derece kullanışlı bir pusula işlevi de görüyor olmalıydı.
Bu araştırmamın ve bulgularımın konunun uzmanları tarafından ayrıca değerlendirilmesini umuyorum. Bu çalışmayı müthiş bir heyecan ve tutkuyla tamamladım. Umarım okuyanlar tarafından da benzer duygularla karşılanır.
KAYNAKÇA
[1] The Dog Star, Sirius A, and its tiny companion / NASA, ESA, H. Bond (STScl), and M. Barstow (University of Leicester), 15 October 2003.
[2] Keeton, C., Principles of Astrophysics: Using Gravity and Stellar Physics to Explore the Cosmos, Springer, 2014.
[3] Müller, F.M., Comparative Mythology, Routledge, 1856.
[4] Stela of Siamun and Taruy worshipping Anubis, New Kingdom, Dynasty 18, Reign of Thutmose IV, ca. 1400-1390 B.C. / The Metropolitan Museum of Art, New York, Gift of James Dougles, 1890.
[5] Ruggles, C.L.N., Handbook of Archaeoastronomy and Ethnoastronomy, Springer, USA, 2015.
[6] Budge, W.E.A., Osiris and the Egyptian Resurrection - Vol. 1, London: Philip Lee Warner & New York: G.P. Putnam's Sons, 1911.
[7] Kitchen, K.A., "The Chronology of Ancient Egypt", World Archaeology, Vol. 23, No. 2, Chronologies, pp. 201-208, 1991.
[8] Theodosiou, E., Dimitrijevic, M.S., Manimanis, V.N., "Sirius in Ancient Greek and Roman Literature", Journal of Astronomical History and Heritage, Vol. 14, No. 3, pp. 180-189, 2011.
[9] Hercules and Cerberus, 1636 / Peter Paul Rubens (1577-1640), Museo Nacional del Prado, Room 079.
[10] Bailey, A.A., The Labours of Hercules: An Astrological Interpretation, Lucis Publishing Comp., USA, 2000.
[11] Terzioğlu, A.H., Oğuz Kağan Destanı, Panama Yayıncılık, 2018.
[12] Bang, W., Rahmeti, G.R., Oğuz Kağan Destanı, Burhaneddin Basımevi, 1936.
[13] Roux, J., Eski Türk Mitolojisi, BilgeSu Yayıncılık, 2012.
[14] Ögel, B., Türk Mitolojisi: 1. Cilt, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010.
[15] Ivanov, S.V., Materiali po izobrazitel'nomu iskusstvo narodov Sibiri XIX-nachala XX vekov, Izd-vo Akademii nauk SSSR, 1954.
[16] Oluf Olufsen Bagge (1780-1836), Yggdrasil, The Mundane Tree, 1847.
[17] Erzurum Yakutiye Medresesi Taç Kapısı ve Süsleme Detayı / Jane Laroche, 1968.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder