Ülker, Boğa takımyıldızı içerisinde yer alan ve yeterince karanlık bir yaz gecesinde sabaha doğru doğu ufkunda gökyüzüne bakma fırsatınız olursa bir dürbün veya teleskoba ihtiyaç duymadan fark edebileceğiniz bir yıldız kümesidir. Galaksimiz Samanyolu'nun içinde yer alan bu yıldız kümesi yaklaşık 1000 tane yıldızdan oluşur. Bize uzaklığı 390 ile 460 ışık yılı mertebelerindedir. Bize bu kadar yakın olması sebebiyle altı yıldıza sahip bir takımyıldız gibi görülebilmektedir [1].
Aşağıda paylaştığım Ülker yıldız kümesi fotoğrafını 14.10.2020 tarihinde Celestron AVX C6-N (6" Newtonian) bir teleskop ve kundak düzeneği ile çektim. Fotoğraf makinem hala Canon EOS D600. Fotoğrafları işlemek için ise Sequator (Ver. 1.5.6.) ve paint.net (Ver. 4.2.10) kullandım. Bu fotoğrafı elde edebilmek için ISO-400 ile 80 saniyelik 85 kare çektim (53.1). Bu karede Ülker'in beş yıldızı görülmektedir.
53.1. Çektiğim Ülker yıldız kümesi fotoğrafı.
Yürker veya Yurkar olarak da bilinen Ülker kelimesi etimolojik kökeni hakkındaki hipotezlerden biri "ilmik" anlamına gelen bir kelimeden türetildiğidir. Bu hipotez, günümüzde Rusya sınırları içindeki Saha Cumhuriyeti'nde yaşamaya devam eden bir Türk halkı olan Yakutlara ait bir halk hikayesi ile de desteklenmektedir. Bu halk hikayesine göre, Ülker yıldız kümesi, içinden soğuk hava kaçıran gökyüzündeki deliklerdir. Kahramanımız kurt derisinden diktiği yamalar ile gökyüzündeki bu delikleri kapar [2].
53.2. Türk anıt mezarlarından ve yerleşkelerinden çıkarılan kemer süslemeleri. (1) Göktürk dönemi kemer süsü yüz figürü örneği [3] ve (2) Hazar Kağanlığı dönemi hayat ağacı ve yüz figürleri işli kemer süsleri [4].
Kuzey yarım kürede, Ülker, M.Ö. 2300'den itibaren kışın zirvede gözüküyor, ilkbahar ekinoksunda ise Güneş'le birlikte doğarak yazın gelişini haber veriyordu. Bu nedenle hayatın döngüsü, yaşam ve ölüm ile ilişkilendiriliyordu. Japonya'da bahar yağmurlarını haber vermesi sebebiyle Güneş tanrıçası Subaru olarak karşımıza çıkar [5]. Çin astrolojisinde ise Mao adı altında kuzeyli göçebe Türklere benzetilir ve onlar gibi uzun saçlı bir kişi olarak düşünülürdü [6]. Göktürk mezarlarında bulunan sanat eserlerinde, madeni levhalarda ve duvara asılı toprak maskelerde bu inanışa ait olduğu düşünülen baş figürleri bulunmaktadır (53.2.1). Hazar Denizi çevresinde M.S. 651-1048 yılları arasında hüküm sürmüş olan büyük bir Türk devleti olan Hazar Kağanlığı dönemine ait bulunan kemerlerde de literatürde tarif edilen bu süslemelere uygun imgelerin bulunması dikkat çekicidir (53.2.2).
53.3. Yedi sığır ve yedi insan figürü ile süslenen bir Hazar Kağanlığı dönemi kemer süslemesi [7].
Literatür taramam sırasında Hazar Kağanlığı dönemine ait, muhtemelen Sarkel Kalesi kazılarından elde edilmiş, üzerinde yedi insan figürü ve yedi sığır figürü işlenmiş altından yapılma bir kemer süslemesine rastladım (53.3). Bu kemer tokalarından yedişer adet kullanılmış olması tesadüf olamaz. Bu nedenle gene diğer kültürlerde Ülker'in nasıl bir anlamı olduğunu araştırmam gerekti.
Ülker'in mevsim geçişleri ve hayat döngüsü ile ilişkilendirilmesi çok daha eski tarihlere dayanıyor. Günümüzden yaklaşık 17000 yıl önce Lascaux mağarasına yapılmış olan duvar resimlerinde bir sığırın hemen üstünde yer alan altı nokta ile Ülker yıldız kümesinin resmedildiği düşünülüyor (53.4). Bu mağara resimleri, avcı ve toplayıcı insanların da gökyüzünü kullanarak bir takvim oluşturabildiklerine dair en önemli kanıtlardan sayılıyor [8].
53.4. Lascaux mağarasında duvarlara resmedilmiş sığır figürleri ve fotoğrafın üstünde yere doğru baş aşağı duran sığır figürü sırt tarafında yer alan Ülker yıldız kümesi betimlemesi [9].
Antik Yunan mitolojisinde ise Pleiades (Ülker), Atlas'ın yedi kızı olarak yer alır. Atlas, Olimposlular ve Titanlar arasında gerçekleşen mitolojik savaşta Titanlardan yana olur. Titanlar savaşı kaybettiklerinde Olimpos tanrılarının kralı Zeus, Atlas'ı Dünya'nın en batısında durup gök kubbeyi taşımakla cezalandırır (53.5). Atlas, gök kubbeyi omuzlarında taşımakla yükümlü olduğu için kızlarını koruyamayacak hale düşer. Avcı Orion bu fırsattan istifade ederek Atlas'ın kızlarına tecavüz etmeye kalkar. Bunun üzerine Zeus, Atlas'ın kızlarını birer yıldıza dönüştürerek onları Orion'dan korur [10].
53.5. Gök kubbeyi sırtında taşımakla cezalandırılan Atlas ve sürekli iyileşen karaciğeri bir kartal tarafından günaşırı didiklenmek üzere cezalandırılan kardeşi Prometheus [11].
Çıplak göze görünen yedi gök cismi (Ay, Güneş, Merkür, Venüs, Mars, Satürn ve Jüpiter) gökyüzündeki diğer gök cisimlerine aykırı hareket ettikleri için yedi sayısına tarih boyunca bir kutsallık atfedilmiştir. Roma ve İstanbul gibi yedi tepeli şehirler, semavi dinlerin ayinlerinde kullanılan yedi mumlu şamdanlar, yer merkezli inançlarda karşılaşılan göğün yedi katı vb. simgeler mutlaka dikkatinizi çekmiştir. Gene bu nedenle Ülker yıldız kümesinde de yedi yıldız olması gerektiğine inanılırdı. Efsaneye göre Atlas'ın kızlarından biri ölümlü bir insana aşık olarak dünyada kalmayı tercih eder. Bu nedenle Ülker yıldız kümesinde ancak altı yıldızın görülebildiği düşünülürdü [10].
53.6. Kraliçe Nefertari'nin mezar duvarında bulunan boğa ve inek figürleri [12].
Benzer biçimde Mısır mitolojisinde Nefertari'nin mezarında yer alan hiyerogliflerde bir boğa ve yedi inek ile Boğa takımyıldızı ve Ülker yıldız kümesi betimlenir (53.6). Bu inek figürleri Antik Mısır inanışında tanrıça Hathor'u temsil ederlerdi. İneklerden biri siyah renkte gösterilerek bu yıldız kümesinde yalnızca altı yıldız olmasına bir anlam verilmeye çalışılmıştır [13].
53.7. Dendera Hathor Tapınağı ön cephesi [14].
Antik Mısırlılar, Tanrıça Hathor için Mısır'ın güneyinde ve Nil nehri batı kıyısına Dendera Hathor Tapınağı'nı yapmışlardır. Bu tapınak, ziyaretçilerini ön cephesinde başlıklarına tanrıça Hathor figürleri işlenmiş altı sütun ile karşılar (53.7). Tapınak içerisinde ilerlediğinizde de gene sağlı sollu üçer sütunda bu düzen üç sıra boyunca devam etmektedir (53.8). Tapınağın yerleşimi ve içerdiği figürlerde Akyıldız'ın Güneş'le birlikte doğuşu, Büyük Ayı'nın konumu vb. birçok astronomik olaya göndermeler bulunmaktadır [15]. Burada girişte altı sütun kullanılırken Kraliçe Nefertari mezarında yedi inek kullanılması elbette dikkatimi çekti. Antik Mısırlılar, Ülker'in altı yıldızı olduğunun farkındaydılar. Onlar da Antik Yunanlılar gibi, Ülker'i altı figür ile temsil ederken bir yedincisi olması gerektiğine inandıklarına işaret ediyorlardı.
53.8. Osmanlı İmparatorluğu döneminde, 1841 yılında, İskoç ressam David Roberts (1796-1864) tarafından yapılmış bir Dendera Hathor Tapınağı ön cephesi resmi [16].
Başa dönecek olursak, Hazar Kağanlığı dönemine ait boğa ve insan figürlü altın kemer tokalarında yedi sığır ile yedi insan figürü bulunması (53.3) belki Antik Mısır ve Antik Yunan örneklerine benzer bir biçimde açıklanabilir. Daha önce Türk kültüründe kış mevsimi ve Türk savaşçıları ile ilişkilendirilen Ülker yıldız kümesi, Hazar Kağanlığı döneminde diğer kültürler ile etkileşimleri sonucunda yazın gelişi ile de ilişkilendirilerek her iki görüşü de içinde barındıracak biçimde değişmiş olmalıdır.
Bulgularımı konuyla ilgili araştırmacıların dikkatine sunarım. Kültürel hazinemize ve bu konularda araştırma yapanlara katkısı olmasını dilerim.
KAYNAKÇA
[1] Walker, R., Spectral Atlas for Amateur Astronomers - A Guide to the Spectra of Astronomical Objects and Terrestrial Light Sources, Cambridge University Press, 2017.
[2] Berezkin, Y.E., "The Pleiades as Openings, the Milky Way as the Path of Birds, and Girl in the Moon: Northern Eurasian Ethno-cultural Links in the Mirror of Cosmonymy", Arch. Ethn. Anth. Eurasia, Vol. 37, No. 4, pp. 100-113, 2009.
[3] Fedorov-Davydov G.A, Kochevniki Vostochnoy Evropy pod vlast’yu zolotoordynskikh khanov. Arkheologicheskie pamyatniki [Nomads of Eastern Europe under the Rule of the Golden Horde Khans. Archaeological Sites], Lomonosov Moscow State University, 1966.
[4] Bronze gilded fittings / Khazar Art, Michael Goldelman, 2017.
[5] Kanas, N., Solar System Maps - From Antiquity to the Space Age, Springer, USA, 2014.
[6] Esin, E., Türk Kozmolojisine Giriş, Kabalcı Yayınevi, 2001.
[7] Gold belts with images / Khazar Art, Michael Goldelman, 2017.
[8] Ruggles, C.L.N., Handbook of Archaeoastronomy and Ethnoastronomy, Springer, USA, 2015.
[9] Bayes Ahmed, Hall of Bulls Lascaux Cave, 2018.
[10] Sparavigna, A., "The Pleiades: the Celestial Herd of Ancient Timekeepers", arXiv, 2008.
[11] Laconic Kylix with Prometheus and Atlas / Cat. 16592, 560-550 B.C., Mvsei Vaticani.
[12] Tomb of Nefertari, QV66, Valley of the Queens / kairoinfo4u, 2017.
[13] Corzo, M.A., Afshar, M., Art and Eternity, "Plate 15 - The Seven Sacred Cows, Goddesses of Fate, and the Bull of the West Provide Nourishment for Neferati in the Hereafter. Photo by Guillermo Aldana", The Getty Conservation Institute, 1993.
[14] Temple of Hathor, Dendera / Vyacheslav Argenberg, 2007.
[15] Lockyer, J.N., The Dawn of Astronomy - A Study of The Temple Worship and Mythology of the Ancient Egyptians, Cassel and Company Ltd., London, Paris & Melbourne, 1894.
[16] The Temple of Dendera, Upper Egypt, David Roberts (1796-1864) / Bristol Museums, Galleries & Archives
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder